ابن‌زاکور ابوعبدالله محمد بن قاسماِبْنِ زاکور، ابوعبدالله محمد بن قاسم بن محمد بن عبدالواحد ابن احمد (ح۱۰۷۵- ۲۰ محرم ۱۱۲۰ق/۱۶۶۵-۱۱ آوریل ۱۷۰۸)، ادیب، فقیه، عارف، شاعر و مورخ است. ۱ - زندگیوی در فاس در خاندانی سرشناس به دنیا آمد که تا این زمان نیز شهرت خود را همچنان حفظ کرده‌اند. [۱]
گنون، عبدالله، المنتخب من شعر ابن زاکور، ج۱، ص۱۱، مغرب، ۱۹۴۱م.
ابن زاکور در فاس وفات یافت و در گورستان باب گیسه مدفون گردید. ۲ - اساتید و اجازات علمیهنوز خردسال بود که در فاس - که آن هنگام از مراکز علمی به شمار می‌آمد - با محافل علمی سروکار پیدا کرد. او خود اشاره می‌کند که در نوجوانی پیوسته در مجلس درس شیخ عبدالقادر فاسی حضور می‌یافته، اما از درس و بحث وی چیزی درک نمی‌کرده است. . [۲]
گنون، عبدالله، المنتخب من شعر ابن زاکور، ج۱، ص۱۱، مغرب، ۱۹۴۱م.
بدین سان، ابن زاکور مدارج علمی را به سرعت طی کرد و از مجلس درس بیشتر اساتید بزرگ بهره گرفت. اما همت بلند او به این مقدار قانع نبود و ناچار به شهرهای مراکش و تطوان و الجزیره سفر کرد و ضمن دیدار خویشاوندان و دوستان و زیارت آرامگاه جد ش که در تطوان بارگاهی داشت، به تکمیل تحصیلات خود نزد استادان آن دیار پرداخت. [۳]
گنون، عبدالله، المنتخب من شعر ابن زاکور، ج۱، ص۱۲، مغرب، ۱۹۴۱م.
حتی یک بار، برای خواندن متن ارجوزه ابن سینا در طب نزد شیخ ابوالعباس عطار ، تقاضای خود را در قطعه شعری ادیبانه به او عرضه داشت و به منظور خویش نایل آمد. [۴]
گنون، عبدالله، المنتخب من شعر ابن زاکور، ج۱، ص۶۸، مغرب، ۱۹۴۱م.
[۵]
بستانی ف، ج۳، ص۱۲۸.
ابن زاکور، بنابرآنچه در سفرنامه خود آورده است، در سالهای ۱۰۹۲ و ۱۰۹۳ق دوبار به تطوان سفر کرد و ۷ ماه از سال ۱۰۹۴ق را در الجزایر به سر برد و در این مدت ۳ اجازه علمی دریافت کرد که یکی از آنها از شیخ محمد بن سعید قُدّره مفتی الجزایر بود. [۶]
بستانی ف، ج۳، ص۱۲۸.
در ماه شعبان همان سال، بار دیگر به تطوان سفر کرد و از شیخ علی برکه از مشاهیر تطوان اجازه علمی دریافت داشت. [۷]
بستانی ف، ج۳، ص۱۲۸.
وی در چندین قصیده این استاد خود را مدح گفته است (از آن جمله است، قصیده‌ای که در ۱۰۹۳ق، سروده است). [۸]
گنون، عبدالله، المنتخب من شعر ابن زاکور، ج۱، ص۴۰-۴۲، مغرب، ۱۹۴۱م.
ابن زاکور در جمع‌آوری و تنظیم این اجازات دقتی خاص به خرج می‌داد. به یُمن این نظم و ترتیب، اینک می‌دانیم که آخرین اجازه تاریخ دارِ وی در ذیقعده ۱۱۰۰ق/۱۶۸۹م - یعنی تقریباً در ۲۵ سالگی ابن زاکور - توسط ابو عیسی محمد المهدی احمد بن علی بن یوسف در فاس صادر شده است. متن این اجازه را ابن طیّب عَلَمی یکی از شاگردانش در الانیس المطرب آورده است. [۹]
کتانی، عبدالحی، فهرس الفهارس و الاثبات و معجم المعاجم و المشیخات و المسلسلات، ج۱، ص۱۳۰-۱۳۱، فاس، ۱۳۴۶ق.
عنایت خاص‌ِ او به ثبت مراحل و چگونگی تحصیلات خود موجب شده است که اساتید وی را در علوم و فنون مختلف نیز با نام و نشان بشناسیم [۱۰]
مخلوف، محمد، شجرة النور الزکیة، ج۱، ص۳۳۰، بیروت، ۱۳۴۹ق.
و از متون اجازات و مواد درسی و کتابهایی که خوانده بوده است، آگاه شویم و در ضمن دریابیم که برنامه‌های آموزش عالی در مدارس و حوزه‌های علمیه مغرب در اواخر سده ۱۱ و اوائل سده ۱۲ق چه بوده است. ۳ - ویژگی هااز ویژگیهای کم‌نظیری که در احوالات ابن زاکور آورده‌اند، یکی این است که وی متن کامل برخی از کتابهای درسی، از جمله تلخیص المفتاح سکاکی در علوم بلاغت ، جمع الجوامع سُبکی در اصول فقه ، کافیة ابن حاجب و الفیة ابن مالک در نحو ، مختصر خلیل در فقه و مقامات حریری در ادب را از برداشت. دیگر آنکه هنوز جوان بود که در تاریخ و سیره و تفسیر و دیگر علوم قرآنی تبحر یافت و در علوم و فنون ادبی سرآمد اقران شد و در فقه و حدیث و اصول و تاریخ و ادب به تدریس و تألیف پرداخت. [۱۱]
گنون، عبدالله، المنتخب من شعر ابن زاکور، ج۱، ص۱۴-۱۵، مغرب، ۱۹۴۱م.
۴ - همنشینی با یوسیدر شوال ۱۰۹۵ شیخ ابوعلی حسن بن مسعود یوسی ، احتمالاً به دعوت ابن زاکور، [۱۲]
گنون، عبدالله، المنتخب من شعر ابن زاکور، ج۱، ص۶۸ - ۶۹، مغرب، ۱۹۴۱م.
به شهر فاس درآمد و چندی در آن‌جا اقامت گزید. ابن زاکور با قطعه شعری زیبا مقدم او را گرامی داشت. [۱۳]
گنون، عبدالله، المنتخب من شعر ابن زاکور، ج۱، ص۵۲-۵۳، مغرب، ۱۹۴۱م.
و تا زمانی که او در فاس بود، از ملازمتش دست بر نداشت. این مصاحبت، هر چند کوتاه بود، در شکوفایی فکری و علمی ابن زاکور تأثیر بسزایی برجای گذاشت، او خود گفته که دیدار با ابوعلی یوسی دیدگانش را بینایی دیگری بخشیده است (باتوجه به اشعاری که در مناسبتهای مختلف در مدح یوسی سروده است). [۱۴]
گنون، عبدالله، المنتخب من شعر ابن زاکور، ج۱، ص۲۷-۳۲، مغرب، ۱۹۴۱م.
[۱۵]
گنون، عبدالله، المنتخب من شعر ابن زاکور، ج۱، ص۴۶، مغرب، ۱۹۴۱م.
با توجه به این تأثیر عمیق، می‌توان گفت که بیشتر آثار ابن زاکور، به ویژه آثاری چون شرح حماسه ابوتمام و شرح لامیة العرب که تبحّر لغوی وی در آنها پدیدار است و نیز همه اشعاری که به سبک شعرای جاهلی و با قافیه‌های دشوار سروده، زاییده همنشینی با یوسی است. قطعه شعری که در بدرقه یوسی و اشعاری که در سوگ وی (۱۱۰۲ق/۱۶۹۱م) گفته است، [۱۶]
گنون، عبدالله، المنتخب من شعر ابن زاکور، ج۱، ص۴۸، مغرب، ۱۹۴۱م.
[۱۷]
گنون، عبدالله، المنتخب من شعر ابن زاکور، ج۱، ص۱۰۲-۱۰۳، مغرب، ۱۹۴۱م.
بیش از همه اخلاص شاگرد و تأثیر استاد را نمایش می‌دهد. ۵ - شاگردانابن زاکور، آن شیوه پسندیده و دانش فراوان را که از استاد فرا گرفته بود، به شاگردان خود منتقل ساخت. یکی از آنان ابن طیّب عَلَمی بود که در سوگ ابن زاکور مرثیه‌ای ساخته، فضایل او را ستوده و به تأثیری که از او پذیرفته بوده، اشاره کرده است [۱۸]
گنون، عبدالله، النبوغ المغربی فی الادب العربی، ج۳، ص۲۹۹، بیروت، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م.
۶ - در شعرابن زاکور دوست داشت که در شاعری نیز نام‌آور گردد. از این رو اشعاری را که غالباً در جوانی سروده بود، با نوعی وسواس گرد می‌آورد، غث‌ّ و سمین را در کنار هم می‌نهاد و از هر گونه پیرایش و گزینش روی برمی‌تافت. او خود در مقدمه دیوان اشعارش به این امر اشاره کرده است [۱۹]
گنون، عبدالله، المنتخب من شعر ابن زاکور، ج۱، ص۱۲، مغرب، ۱۹۴۱م.
[۲۰]
گنون، عبدالله، المنتخب من شعر ابن زاکور، ج۱، ص۲۱، مغرب، ۱۹۴۱م.
شعر ابن زاکور چیزی از شعر معاصرانش کم ندارد و از نظر واژگان و روح عرفانی ، با اشعار استادش یوسی قابل مقایسه است [۲۱]
گنون، عبدالله، النبوغ المغربی فی الادب العربی، ج۳، ص۹۰-۹۱، بیروت، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م.
[۲۲]
گنون، عبدالله، النبوغ المغربی فی الادب العربی، ج۳، ص۱۳۹-۱۴۱، بیروت، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م.
[۲۳]
گنون، عبدالله، النبوغ المغربی فی الادب العربی، ج۳، ص۴۲۹، بیروت، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م.
وی که به احکام شریعت سخت پای‌بند بود، از بیم آنکه مبادا بر حسب ظاهر اشعار، بر احوال او حکم کنند، در مقدمه دیوان تصریح می‌کند که در اشعار وی تغزل و تشبیب و وصف می و میخانه و دیگر مصطلحات عرفانی را نباید بر معانی ظاهری آنها حمل کرد. [۲۴]
گنون، عبدالله، المنتخب من شعر ابن زاکور، ج۱، ص۲۱، مغرب، ۱۹۴۱م.
[۲۵]
گنون، عبدالله، المنتخب من شعر ابن زاکور، ج۱، ص۲۳ به بعد، مغرب، ۱۹۴۱م.
با اینهمه، موضوع اصلی اشعار او مدیحه‌سرایی است. وی غالباً دانشمندان و استادان بزرگ را که در محافل علمی مغرب موقع و مقامی می‌داشته‌اند، ستوده و گه‌گاه قطعاتی در مدح امرا و سلاطین زمان نیز پرداخته است، اما بخش اعظم مدایح خویش را تقدیم پیامبر اکرم (ص) [۲۶]
گنون، عبدالله، المنتخب من شعر ابن زاکور، ج۱، ص۵۸۵۵-۵۸۶۰، مغرب، ۱۹۴۱م.
و سپس پیران طریقت کرده است. [۲۷]
گنون، عبدالله، المنتخب من شعر ابن زاکور، ج۱، ص۶۶-۶۸، مغرب، ۱۹۴۱م.
چنانکه گفته‌اند ابن زاکور در مدح و توسل به ارواح غالب اولیا که در اطراف و اکناف سرزمین مغرب ضریح و گنبد و بارگاهی داشته‌اند، اشعاری سروده است [۲۸]
گنون، عبدالله، المنتخب من شعر ابن زاکور، ج۱، ص۱۹، مغرب، ۱۹۴۱م.
۷ - در نثرابن زاکور، نگارش نثر فنی را نیز از همان دوره نوجوانی آغاز کرد، چنانکه سفرنامه او که در ۱۰۹۴ق نوشته شده است، نثری مسجع و پرتکلف دارد. [۲۹]
گنون، عبدالله، المنتخب من شعر ابن زاکور، ج۱، ص۱۹، مغرب، ۱۹۴۱م.
وی شیوه پرتکلف و تصنع قدما را در رسائل و خطبه‌های خود نیز به کار بسته است، اما در آثار علمی خود همچون شرح القلائد، شرح لامیة العرب و المُعْرِب تا حدی به سادگی و روانی گراییده است. وی بیش از ۲۰۰ سال (تا ۱۹۴۱م)، حتی در محافل ادبی و مراکز علمی، ناشناخته مانده بود، تا اینکه به کوشش عبدالله گنون فاسی ، بار دیگر در افق ادبیات عرب و علوم اسلامی درخشید، و هنوز امید می‌رود که بقیه آثار خطی او از گوشه و کنار کتابخانه‌ها به دست آیند و به چاپ رسند. ۸ - آثارجمعاً نام ۱۸ اثر از ابن زاکور در منابع موجود آمده که در رشته‌های مختلف علوم اسلامی و فنون ادبی، حتی علوم پزشکی ، هیأت و نجوم و حساب تألیف شده است. ۸.۱ - چاپی۱. تفریج الکُرّب عن قُلوب اهل الادَب فی معرفة لامیة العَرَب. این اثر با همین نام در ۱۳۲۸ق در قاهره به چاپ رسیده است، [۳۰]
بستانی ف، ج۳، ص۱۲۹.
اما به نظر می‌رسد که نام درست آن - بنا به قرائن لفظی و معنوی -... عن قلوب اهل الارب علی لامیة العرب باشد. [۳۱]
بغدادی، ایضاح، ج۱، ص۳۰۱.
[۳۲]
بغدادی، هدیه، ج۲، ص۳۱۰.
در نسخه کتابخانه اسکندریه نیز عنوان این اثر... عن قلوب اهل العرب... ذکر شده است که نادرستی آن آشکار است. در بعضی منابع با عنوان اَعجب العَجَب فی شرح لامیة العرب نیز از این اثر یاد شده است. ابن زاکور در مقدمه کتاب انگیزه خود را برای نوشتن شرح بر لامیة العرب شَنفَری، معرفی جنبه اعجاز کلام والای افصح العرب، حضرت رسول اکرم (ص) عنوان کرده است. [۳۳]
گنون، عبدالله، المنتخب من شعر ابن زاکور، ج۱، ص۱۷- ۱۸، مغرب، ۱۹۴۱م.
۲. الروض الاریض (الاریج) فی بدیع التوشیح و مُنتَقَی القریض (در بعضی از منابع، نام این کتاب به غلط الروض العریض ثبت شده است) این کتاب، همان دیوان اشعار ابن زاکور است که خود آن را گردآوری و به ترتیب الفبا تنظیم کرده است. [۳۴]
گنون، عبدالله، المنتخب من شعر ابن زاکور، ج۱، ص۱۹-۲۰، مغرب، ۱۹۴۱م.
گنون، شیوه ابن زاکور را در تدوین دیوان نپسندیده و غلط پنداشته و با سبک خاصی دست به گزینش اشعار وی زده است. این گزیده در ۱۹۴۱م در شهر عرائش مغرب، با عنوان المنتخب من شعر ابن زاکور چاپ و منتشر گردیده است. ۳. المعرب المبین عما تضمنه الانیس المطرب و روضة النسرین که گزیده‌ای است بسیار فشرده از دو کتاب الانیس المطرب ابن ابی زرع و روضة النسرین ابن احمر که ابن زاکور در دو دفتر تلخیص کرده است. این اثر نخستین بار، در ۱۲۹۵ق/۱۸۷۸م بدون ذکر نام مؤلف با عنوان جمع تواریخ مدینه فاس همراه مقدمه‌ای به زبان ایتالیایی در رم به چاپ رسید و پس از آن، بارها در فاس چاپ سنگی گردید. [۳۵]
ابن سوده، عبدالسلام، دلیل مورخ المغرب الاقصی، ج۱، ص۱۹۱، تطوان، ۱۹۵۰م.
۴. نشر ازاهر البستان فی من اجازنی بالجزائر و تطوان من فضلاء الاکابر و الاعیان. کتانی [۳۶]
کتانی، عبدالحی، فهرس الفهارس و الاثبات و معجم المعاجم و المشیخات و المسلسلات، ج۱، ص۱۳۰، فاس، ۱۳۴۶ق.
عنوان کتاب را به صورت اَزاهر البستان... آورده است. این کتاب نخستین تألیف منثور ابن زاکور است که در ۱۰۹۴ق/۱۶۸۳م پس از مراجعت از مراکش و الجزایر و تطوان آن را تألیف کرده است. [۳۷]
گنون، عبدالله، المنتخب من شعر ابن زاکور، ج۱، ص۱۶، مغرب، ۱۹۴۱م.
و از آن غالباً به رحله (سفرنامه) تعبیر می‌شود. این اثر در الجزیره (۱۳۱۹ق/۱۹۰۲م) و با عنوان نشر ازاهر... تطوان در رباط (۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م) به چاپ رسیده است. ۸.۲ - خطی۱. ایضاح المبهم من لامیة العجم. از این کتاب یک نسخه خطی موجود است. [۳۸]
زرکلی، اعلام، ج۷، ص۷.
۲. تزیین قلائد العقیان بفرائد التبیان که نام دیگر آن مقیاس (معیار) الفوائد فی شرح ما خفی من القلائد است. این کتاب حاشیه ابن زاکور است بر قلائد العقیان فتح بن خاقان. از این کتاب چند نسخه خطی در رباط و قاهره موجود است [۳۹]
سید، خطی، ج۱، ص۱۵۶-۱۵۷.
و نسخه بی‌عیب و تصحیح شده‌ای از آن در اختیار زرکلی [۴۰]
سید، خطی، ج۱، ص۱۵۶-۱۵۷.
بوده است۳. الجود بالموجود فی شرح المقصور و الممدود که شرحی است بر تحفة المودود فی المقصور و الممدود، اثر ابن مالک اندلسی، یک نسخه از آن در کتابخانه احمدیه تونس موجود است [۴۱]
گنون، عبدالله، المنتخب من شعر ابن زاکور، ج۱، ص۱۷، مغرب، ۱۹۴۱م.
[۴۲]
منصور، عبدالحفیظ، فهرس مخطوطات المکتبة الاحمدیة بتونس، ج۱، ص۳۴۳، بیروت، ۱۹۶۹م.
۴. الروضة الجنیة فی ضبط السنة الشمسیة، ارجوزه‌ای است که ابن زاکور در تقویم و محاسبات نجومی روزهای سال سروده است. یک نسخه از آن در کتابخانة صُبَیْحیّه با نام الروضة الجنیة، الضابطة للسنة الشمسیة موجود است [۴۳]
گنون، عبدالله، المنتخب من شعر ابن زاکور، ج۱، ص۱۷، مغرب، ۱۹۴۱م.
[۴۴]
حجی، محمد، فهرست الخزانة العلمیة الصبیحیة بَسلا، ج۱، ص۵۰۲، کویت، ۱۹۸۵م.
۵. عنوان النفاسة فی شرح الحماسة، شرحی است بر دیوان حماسه ابوتمام. از این کتاب چند نسخه، از آن جمله یک نسخه به خط مؤلّف، [۴۵]
زرکلی، اعلام، ج۷، ص۷.
در تونس موجود است. [۴۶]
منصور، عبدالحفیظ، فهرس مخطوطات المکتبة الاحمدیة بتونس، ج۱، ص۹۱-۹۲، بیروت، ۱۹۶۹م.
همچنین نسخه‌هایی در رباط [۴۷]
منصور، عبدالحفیظ، فهرس مخطوطات المکتبة الاحمدیة بتونس، ج۱، ص۹۱-۹۲، بیروت، ۱۹۶۹م.
و دمشق [۴۸]
ظاهریه، خطی، ج۱، ص۳۱۷- ۳۱۸.
وجود دارد. ۶. النفحات الارجیّة و النسمات اللبنفسجیة بنشر مارَق‌ً (راق‌َ) من مقاصد الخزرجیَة که شرحی است بر قصیده خزرجیه ابوجیش (حُبیش) خزرجی مغربی، در فن‌ّ عروض. چند نسخه از آن در رباط، قاهره و سلا موجود است. [۴۹]
علوش ی ر و عبدالله رجراجی، فهرس المخطوطات العربیة المحفوظة فی الخزانة العامة برباط الفتح (المغرب الاقصی)، ج۲، ص۳۷۲، رباط، ۱۹۵۴م.
[۵۰]
ازهریه، فهرست، ج۴، ص۴۷۸.
[۵۱]
حجی، محمد، فهرست الخزانة العلمیة الصبیحیة بَسلا، ج۱، ص۳۹۳، کویت، ۱۹۸۵م.
۸.۳ - منسوب۱. الاستشفاء من الالم، فی التلذّذ بذکر صاحب العَلَم. منظور از «صاحب العلم» شیخ عبدالسلام ابن مُشَیْش است که از پیران مجرب مراکش بوده است. ابن زاکور در این رساله، فرزندان و برادران و خواهران و عموها و دیگر بستگان ابن مشیش را نام برده و مختصری از احوال هر یک آورده و نواحی اشرافی نشین مراکش را معرفی کرده است. [۵۲]
کتانی، عبدالحی، فهرس الفهارس و الاثبات و معجم المعاجم و المشیخات و المسلسلات، ج۱، ص۱۳۰، فاس، ۱۳۴۶ق.
[۵۳]
گنون، عبدالله، المنتخب من شعر ابن زاکور، ج۱، ص۱۷، مغرب، ۱۹۴۱م.
۲. اَنفَع الوسائل فی اَبلغ الخْطَب و اَبدَع الرسائل [۵۴]
مخلوف، محمد، شجرة النور الزکیة، ج۱، ص۳۳۰، بیروت، ۱۳۴۹ق.
[۵۵]
گنون، عبدالله، المنتخب من شعر ابن زاکور، ج۱، ص۱۷، مغرب، ۱۹۴۱م.
یا انفع الوسائل فی ابداع الخطب و ابرَع الرسائل [۵۶]
بغدادی، هدیه، ج۲، ص۳۱۰.
که قاعدتاً باید جنگی برگزیده از خطبه‌ها و نامه‌های وی بوده باشد. ۳. حاشیة علی الجَزَریّة [۵۷]
مخلوف، محمد، شجرة النور الزکیة، ج۱، ص۳۳۰، بیروت، ۱۳۴۹ق.
که ظاهراً در فن تجوید بوده است. ۴. الحُسام المسلول فی قصر المفعول علی الفاعل و الفاعل علی المفعول [۵۸]
گنون، عبدالله، المنتخب من شعر ابن زاکور، ج۱، ص۱۷، مغرب، ۱۹۴۱م.
۵. الحُلّة السَیراء فی حدیث البراء [۵۹]
بغدادی، هدیه، ج۲، ص۳۱۰.
[۶۰]
گنون، عبدالله، المنتخب من شعر ابن زاکور، ج۱، ص۱۷، مغرب، ۱۹۴۱م.
یا الدرة السیراء... [۶۱]
کتانی، عبدالحی، فهرس الفهارس و الاثبات و معجم المعاجم و المشیخات و المسلسلات، ج۱، ص۱۳۰، فاس، ۱۳۴۶ق.
۶. الدُرّة المکنوزة فی تذبیل الارجوزة، حاشیة ابن زاکور است بر ارجوزه ابن سینا در طب [۶۲]
بغدادی، هدیه، ج۲، ص۳۱۰.
۷. الصَنیع (الصنع) البدیع فی شرح‌ِ الحِلّیَّةِ ذات البدیع، شرح ابن زاکور است بر بدیعیه صفی‌الدین حلی که آن را کافیة بدیعیه نیز می‌نامند [۶۳]
گنون، عبدالله، المنتخب من شعر ابن زاکور، ج۱، ص۱۷، مغرب، ۱۹۴۱م.
[۶۴]
مخلوف، محمد، شجرة النور الزکیة، ج۱، ص۳۳۰، بیروت، ۱۳۴۹ق.
۸. معراج الوصول الی سماوات الاصول. ابن زاکور رسالة الورقات امام الحرمین را در علم اصول به نظم آورده و آن را شرح کرده و به این نام نامیده است. [۶۵]
گنون، عبدالله، المنتخب من شعر ابن زاکور، ج۱، ص۱۷، مغرب، ۱۹۴۱م.
[۶۶]
مخلوف، محمد، شجرة النور الزکیة، ج۱، ص۳۳۰، بیروت، ۱۳۴۹ق.
در بعضی فهرستها، نام این رساله نظم الورقات آمده است [۶۷]
بغدادی، ایضاح، ج۱، ص۷۰۴.
[۶۸]
بغدادی، هدیه، ج۲، ص۳۱۰.
۹ - فهرست منابع(۱) ابن سوده، عبدالسلام، دلیل مورخ المغرب الاقصی، تطوان، ۱۹۵۰م. (۲) ازهریه، فهرست. (۳) بستانی ف. (۴) بغدادی، ایضاح. (۵) بغدادی، هدیه. (۶) تیموریه، فهرست. (۷) حجی، محمد، فهرست الخزانة العلمیة الصبیحیة بَسلا، کویت، ۱۹۸۵م. (۸) زرکلی، اعلام. (۹) سید، خطی. (۱۰) ظاهریه، خطی. (۱۱) علوش ی ر و عبدالله رجراجی، فهرس المخطوطات العربیة المحفوظة فی الخزانة العامة برباط الفتح (المغرب الاقصی)، رباط، ۱۹۵۴م. (۱۲) کتانی، عبدالحی، فهرس الفهارس و الاثبات و معجم المعاجم و المشیخات و المسلسلات، فاس، ۱۳۴۶ق. (۱۳) گنون، عبدالله، المنتخب من شعر ابن زاکور، مغرب، ۱۹۴۱م. (۱۴) گنون، عبدالله، النبوغ المغربی فی الادب العربی، بیروت، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م. (۱۵) مخلوف، محمد، شجرة النور الزکیة، بیروت، ۱۳۴۹ق. (۱۶) منصور، عبدالحفیظ، فهرس مخطوطات المکتبة الاحمدیة بتونس، بیروت، ۱۹۶۹م. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن زاکور»، ج۳، ص۱۲۵۸. |